https://www.facebook.com/124773740890906/photos/a.632768983424710/645181668850108/?type=3&theater&hc_location=ufiΕκτύπωση από: http://www.stixoi.info
Και τι σημαίνει τέλος πάντων η λέξη 'ήρωας';
Ψάχνουμε την ερμηνεία μίας έννοιας που δεν θα σταματήσουμε ποτέ να βεβηλώνουμε.
1η περίπτωση: 1940. Ένας Έλληνας λιποτάκτης, έχει δεμένα τα χέρια του και έχει υποχρεωθεί να στέκεται μόνος του στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Μία ιταλική σφαίρα τον βρίσκει και τον ξαπλώνει νεκρό. Τυπικά αυτός ο άνθρωπος σκοτώθηκε στον πόλεμο, είναι όμως ήρωας; Επέλεξε να βρίσκεται εκεί ή η ελεύθερη βούλησή του πήγε περίπατο;
2η περίπτωση: 4 μέρες μετά ένας ακόμη Έλληνας, που δεν ήθελε να πολεμήσει, αλλά φοβόταν μην τον εκτελέσουν ως λιποτάκτη, στρατεύθηκε 'δήθεν εθελοντικά' και βρίσκεται και αυτός στην πρώτη γραμμή. Ωστόσο, μάχεται, σκοτώνει και κανά δυο Ιταλούς και στο τέλος πέφτει νεκρός από τα πυρά τους. Και αυτός βρισκόταν στο πεδίο της μάχης καταναγκαστικά και όχι ως αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησής του. Είναι ήρωας; Αυτός επέλεξε να πολεμήσει για σένα και για μένα ή πάλι η ελεύθερη του βούληση πήγε στράφι;
Αν λοιπόν ο πρώτος που τον είχαν αλυσοδεμένο και αφημένο να πεθάνει εκεί παρά τη θέλησή του δεν είναι ήρωας, τότε γιατί να είναι ο δεύτερος που κι εκείνος βρέθηκε εκεί εξαιτίας του φόβου του και όχι εξαιτίας της θέλησής του;
3η περίπτωση: Μερικές μέρες μετά, ένας άλλος Έλληνας που άνηκε στην πλειοψηφία των στρατιωτών, από εκείνους που τα βίντεο της εποχής τους κατέγραψαν ενθουσιώδεις να επιβιβάζονται στα τρένα και να τρέχουν να πολεμήσουν, πέφτει κι αυτός νεκρός στο μέτωπο. Υποθέτουμε ότι στην πορεία δεν άλλαξε γνώμη και όντως ήθελε να είναι εκεί, όντως ήθελε να πολεμήσει με πάθος για την πατρίδα και την ελευθερία.
Αν, λοιπόν, ο στρατιώτης της 2ης περίπτωσης "πέθανε για την πατρίδα" και είναι ήρωας, τότε ο νεκρός της τρίτης περίπτωσης πώς πρέπει να χαρακτηριστεί; Δεν θα είναι λίγο άδικο γι' αυτόν να τον πούμε κι εκείνον απλά ήρωα;
Αυτά είναι τρία φανταστικά παραδείγματα, που θα μπορούσαμε χρονικά να τα τοποθετήσουμε σε οποιονδήποτε πόλεμο και όχι φυσικά μόνο στον ελληνοϊταλικό. Δείχνουν όμως πόσο αμφισβητούμενη είναι η έννοια του ήρωα, πόσο εύκολα επιδέχεται δεκάδων ερμηνειών και εν τέλει πόσο εύκολα την αποδίδουμε στους νεκρούς.
Προς το παρόν, σε αυτόν τον συλλογισμό, βλέπει κανείς ότι στεκόμαστε μόνο στο κριτήριο της ελεύθερης βούλησης, προκειμένου να χαρακτηρίσουμε κάποιον αληθινό ήρωα, το αν ήθελε δηλαδή ο ίδιος να πολεμήσει ή όχι. Θα ήταν λάθος όμως αν πιστεύαμε ότι υπάρχει μόνο αυτό το κριτήριο.
Ποια είναι, λοιπόν, αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά που μοιράζονται ο Αχιλλέας, ο Λεωνίδας, ο Ελ Σιντ, ο Παλαιολόγος, ο Δον Κιχώτης, ο Λώρενς της Αραβίας, φανταστικοί και αληθινοί χαρακτήρες, και τόσοι ακόμα που αποκαλούνται 'ήρωες';
Σύμφωνα με τον σύγχρονο Αμερικανό φιλόσοφο Andrew Bernstein, οι ήρωες έχουν αυτά τα 4 βασικά χαρακτηριστικά:
1. Ηθικό μεγαλείο.
2. Ασύγκριτη πολεμική ανδρεία και ικανότητα.
3. Δράση παρά τις αντιξοότητες.
4. Θρίαμβο σε τουλάχιστον πνευματική-ηθική μορφή και όχι κατ' ανάγκη φυσική μορφή (διαφορετικά ένας νεκρός πχ δεν θα θεωρούταν ποτέ ήρωας).
Ο Αχιλλέας πληροί και τις 4 παραπάνω προϋποθέσεις και σωστά δηλαδή θα λέγαμε ότι θεωρείται ήρωας. Απ' την άλλη όμως, ήρωας όμως θεωρείται και ο Οδυσσέας, που σίγουρα δεν θα μπορούσαμε να τον εξυμνήσουμε για το ηθικό μεγαλείο του (δες 1η προϋπόθεση). Σκέψου ότι ακόμα και ο Πίνδαρος, ο μεγάλος Θηβαίος ποιητής του 5ου αιώνα, ήταν έξαλλος με τον Όμηρο που άφησε τον Οδυσσέα να ζήσει και έστειλε στον Άδη τον Αχιλλέα και τον Αίαντα.
Πέρα απ' αυτό, κάθε εποχή και κάθε 'φυλή' έχει τα δικά της πρότυπα. Άλλο τι θεωρούσε ήρωα ένας αρχαίος Έλληνας (ο Πίνδαρος εν προκειμένω) και άλλο τι θα θεωρούσε ήρωα πολύ αργότερα ένας αγρότης κατά τη Γαλλική Επανάσταση.
Επομένως το ποιος θεωρείται πραγματικά ήρωας παραμένει ακόμα ένα άλυτο πρόβλημα -όπως κάθε φιλοσοφική αναζήτηση- και δεν ξέρω γενικά αν θα αρκέσει ποτέ να ειπωθεί το οτιδήποτε για να κλείσει αυτή η συζήτηση.
Προηγουμένως μιλήσαμε για την ελεύθερη βούληση. Η κοινωνική ψυχολογία έρχεται να προεκτείνει αυτό τον συλλογισμό, λέγοντας ότι:
1. O ηρωισμός μπορεί να είναι μόνο ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΟΣ και εσκεμμένος.
2. Να γίνεται για την προστασία άλλων ανθρώπων ή κοινοτήτων που βρίσκονται σε ανάγκη.
3. Η πράξη να έχει κάποιον ενδεχόμενο κίνδυνο για τη ζωή του 'ήρωα', ή κάποιου είδους προσωπικό κόστος άλλης φύσης.
4. Η πράξη να μη γίνεται για να κερδίσει κάποιος κάτι ή περιμένοντας ανταπόδοση για το καλό που έκανε.
Ας σταθούμε τώρα στην τελευταία πρόταση και ας κοιτάξουμε γύρω μας. Πόσοι κάνουν 'ηρωικές πράξεις' χωρίς να περιμένουν τίποτα;
Δες για παράδειγμα πόσο συγκινεί η περίπτωση του Νικηταρά που πέθανε πάμφτωχος και ως τυφλός ζητιάνος χωρίς να κερδίσει τίποτα από τον αγώνα του, σε αντίθεση με τον Κανάρη που μετά τον πόλεμο έγινε πρωθυπουργός και έζησε μέσα στις τιμές (άσχετα αν θεωρείται ως ένας απ' τους πιο έντιμους πολιτικούς που πέρασαν ποτέ, δεν εξετάζουμε αυτό).
Η 'νεκρική μάσκα' του Νικηταρά
Δες απ' την άλλη τους ήρωες του Πολυτεχνείου πόσο συχνά χλευάζονται, εξαιτίας κάποιων που εξαργύρωσαν την ομολογουμένως ηρωική πράξη τους, για να κερδίσουν ηθικά ή οικονομικά ανταλλάγματα μετά το '74.
Που θέλω να καταλήξω: ο ήρωας δεν μπορεί να περιμένει ανταποδοτικά οφέλη, ούτε υλικά, ούτε ηθικά. Μπορείς ας πούμε να φανταστείς τον Σούπερμαν να σώζει κάποιον και μετά να δέχεται λεφτά απ' την οικογένειά του; Αντίθετα κυκλοφορεί μασκαρεμένος (με μόνο ένα ζευγάρι γυαλιά βέβαια, δεν ξέρω πως το καταφέρνει αυτό), αλλά δεν ζητά καμία αναγνώριση για τίποτα από ό, τι έκανε. Το αντίθετο. Δεν θέλει να ζει μέσα στα 'ευχαριστώ' και στις καλοσύνες.
Αν κάτι έγινε κατανοητό, είτε διαφωνείς με τα παραπάνω, είτε συμφωνείς, είναι το πόσο περίπλοκο είναι να αποκαλέσεις κάποιον πραγματικό ήρωα. Πόσες προϋποθέσεις πρέπει να συντρέχουν, είτε τις γράψαμε, είτε τις παραλείψαμε, είτε δεν μπορέσαμε να τις σκεφτούμε καν. Και δες όμως απ' την άλλη πόσο εύκολα θεωρείται κάποιος ήρωας. Για κάποιο περίεργο λόγο, όποιον πράττει κάτι αξιοθαύμαστο, πρέπει να τον αποκαλέσουμε ήρωα, σχεδόν οφείλουμε να το κάνουμε και όποιος διαφωνεί είναι είτε ανθέλληνας, είτε παλιάνθρωπος, είτε δεν ξέρω εγώ τι.
Υπάρχουν άνθρωποι γύρω μας που ζουν ή πεθαίνουν κάνοντας συγκλονιστικές πράξεις, που αποτελούν πρότυπα αυταπάρνησης, θυσίας, που εμπνέουν, που η δουλειά τους είναι να σώσουν τη ζωή σου, τη ζωή μου, που κάνουν κάποιο επάγγελμα με κινδύνους που εμείς δεν θα αντέχαμε ούτε δευτερόλεπτο κτλ. Υπάρχουν υπέροχοι άνθρωποι γύρω μας, αξιοθαύμαστοι, δεν είναι όμως απαραίτητα και ήρωες. Και αυτό δεν τους μειώνει στο παραμικρό.
Κώστας Μανιάτης
Δημοσίευση στο stixoi.info: 16-11-2018