| |
Από την εποχή του Διαφωτισμού και εξής το στοιχείο της δημοκρατίας και της πολιτικής ελευθερίας απέκτησε εκ νέου μια σπουδαιότητα όμοια με εκείνη που γνώρισε στις ελληνικές πόλεις κατά τους αρχαίους χρόνους και στις ελεύθερες πόλεις του Μεσαίωνα. Ωστόσο ακόμη και σήμερα, μερικοί πιστεύουν ότι ο αγώνας για τη δημοκρατία είναι κατά βάση ένας διαρκής αγώνας για την ελευθερία, μια ατέρμονη διαδικασία χειραφέτησης του ανθρώπου και στην περίπτωση αυτή αποτελεί το ζητούμενο σε πολλές περιοχές του κόσμου, ακόμα και στην ανεπτυγμένη Δύση.
Στα νεώτερα χρόνια, η δημοκρατία, τόσο στην άμεση, όσο και στην αντιπροσωπευτική εκδοχή της, συνέδεσε την ύπαρξή της με κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες που ξεκινούν ιστορικά με την προσπάθεια αποτίναξης του μοναρχικού δεσποτισμού και της εκκλησιαστικής παντοδυναμίας στην Ευρώπη και φτάνουν μέχρι τους αγώνες για την προοπτική μιας αταξικής κοινωνίας. Ανεξάρτητα από την έκβαση αυτών των αγώνων, η δημοκρατία ως θεωρία και πράξη διαμορφώθηκε τελικά κάτω από τις φιλελεύθερες και σοσιαλιστικές αντιλήψεις της ευρωπαϊκής πολιτικής παράδοσης, πνευματική κληρονομιά της οποίας θεωρείται το σύγχρονο κράτος Δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Όλοι θα συμφωνούσαμε ότι οποιαδήποτε μορφή κοινωνικής οργάνωσης επιχειρεί να συνδεθεί με τις έννοιες της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της ισότητας πρέπει να διαπνέεται από το σεβασμό της ανθρώπινης διαφορετικότητας από τη μια, και από την άλλη, να βασίζεται στην αρχή της πλειοψηφίας. Η έννοια της δημοκρατίας είναι συνυφασμένη με το τρίπτυχο των δικαιωμάτων και των ελευθεριών, όπως αυτό διαμορφώθηκε ιστορικά. Ειδικότερα, πρόκειται για εγγυήσεις που σχετίζονται με τα δικαιώματα εκείνα που εξασφαλίζουν τις πολιτικές και ατομικές ελευθερίες, δηλαδή τα πολιτικά και ατομικά δικαιώματα, καθώς και εκείνα που συνδέονται με τις κατακτήσεις των εργαζομένων, δηλαδή τα κοινωνικά δικαιώματα.
Με τον όρο ατομικά δικαιώματα εννοούμε τις ελευθερίες που απολαμβάνει το άτομο από την απουσία παρέμβασης του κράτους στην ιδιωτική ζωή. Ορισμένες από τις σπουδαιότερες ατομικές ελευθερίες στην πάροδο του χρόνου σχετίζονται με το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, την ελευθερία έκφρασης, την ανεμπόδιστη και ασφαλή μετακίνηση, την ελεύθερη επιλογή επαγγέλματος, θρησκεύματος, συναναστροφών, ένδυσης κτλ. Έπειτα, με τον όρο πολιτικά δικαιώματα, εννοούμε κυρίως το δικαίωμα στην ελεύθερη πολιτική δραστηριότητα, το δικαίωμα στην οργανωμένη σε κόμματα συμπολίτευση ή την αντιπολίτευση, το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι κτλ. Τέλος, τα κοινωνικά δικαιώματα έχουν να κάνουν με κατακτήσεις των εργαζομένων έπειτα από κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες όπως λ.χ. το εργασιακό οκτάωρο, τα ασφαλιστικά δικαιώματα, το δικαίωμα στην εργασία, το δικαίωμα στην απεργία και τη διαδήλωση, το δικαίωμα στη μόρφωση, την υγεία κτλ.
Πώς όμως συναρθρώνονται τα δικαιώματα και οι ελευθερίες αυτές σε ένα λειτουργικό σύνολο και σε ποιο βαθμό αλληλοαναιρούνται; Πώς πετυχαίνουμε την αρμονική τους σύνθεση στην κατεύθυνση μιας ανοικτής και δημοκρατικής κοινωνίας; Για παράδειγμα, το προνόμιο της αστικής ιδιοκτησίας, δηλαδή της ιδιωτικής κυριαρχίας στα μέσα παραγωγής και διανομής που αναγνωρίζεται ως ατομικό δικαίωμα σχεδόν σε όλο τον κόσμο, πλήττει άραγε το κοινωνικό δικαίωμα για καθολική πρόσβαση στα βασικά μέσα διαβίωσης; Από την άλλη, το δικαίωμα του διαδηλωτή που κλείνει το δημόσιο δρόμο πλήττει μήπως το ατομικό δικαίωμα του πολίτη στην ελεύθερη και ανεμπόδιστη μετακίνηση; Οι απαντήσεις που δίνονται στην περίπτωση αυτή δεν εξαρτώνται από την αξία που αποδίδει κανείς στα ατομικά ή τα κοινωνικά δικαιώματα, αλλά από τις προτεραιότητες που θέτει, από την ιεράρχηση που κάνει και σε τελική ανάλυση από τις πολιτικές του προτιμήσεις.
Ως γνωστόν, οι φιλελεύθερες αντιλήψεις για τη δημοκρατία αναφέρονται στις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες. Οι σοσιαλιστικές, από την άλλη, αναφέρονται στα κοινωνικά δικαιώματα. Οι φιλελεύθεροι στοχαστές εξέφρασαν ιστορικά το πνευματικό κλίμα μιας εποχής, όπου η αστική τάξη στην Ευρώπη ήταν μία ανερχόμενη δύναμη στην κοινωνία και αμφισβητούσε την παντοδυναμία του μονάρχη και τα προνόμια της Εκκλησίας. Οι σοσιαλιστές διανοούμενοι εξέφρασαν αργότερα και αυτοί με τη σειρά τους την αυξημένη επιρροή του εργατικού κινήματος στις βιομηχανικές χώρες, όπου η εργατική τάξη βίωνε άγρια εκμετάλλευση και επικρατούσαν απάνθρωπες συνθήκες δουλειάς. Οι φιλελεύθεροι μίλησαν για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του πολίτη στη σχέση του με το κράτος, για τα δικαιώματα του ατόμου απέναντι στις επιθυμίες της πλειοψηφίας. Οι σοσιαλιστές μίλησαν για τα δικαιώματα των εργαζομένων με στόχο μια πιο δίκαιη κοινωνία και ένα άλλο οικονομικό μοντέλο, που θα υπηρετεί τις ανάγκες του συνόλου και όχι μόνο μιας ομάδας προνομιούχων.
Η θρησκευτική ελευθερία, η ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόμο, η ελευθερία του Τύπου, ο πλουραλισμός των πολιτικών κομμάτων και η διεξαγωγή γενικών εκλογών είναι μόνο μερικές από τις κατακτήσεις της φιλελεύθερης παράδοσης σε σχέση με τις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες. Λέμε κατακτήσεις, γιατί η δημοκρατία για ορισμένους σοσιαλιστές δεν είναι έννοια στατική, αλλά αποτελεί και η ίδια προϊόν εξέλιξης. Βλέπουμε λοιπόν ότι η προσήλωση στα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα που αποτελεί γνώρισμα της φιλελεύθερης αντίληψης περί δημοκρατίας λειτουργεί ως δικλείδα ασφαλείας του ατόμου απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία. Η αντίληψη αυτή αναγνωρίζει κάποιο όριο ανάμεσα στη δημόσια σφαίρα και την ιδιωτική. Με λίγα λόγια, αξιώνει απλά και μόνο την απουσία οποιασδήποτε παρέμβασης εκ μέρους του κράτους στην ιδιωτική ζωή των πολιτών. Αποτελεί όμως και δικλείδα ασφαλείας για τις τυπικές ελευθερίες (ατομικές-πολιτικές), για ένα πρόσθετο λόγο. Γιατί μας προφυλάσσει από τις υπερβολές της πλειοψηφίας, από τη δικτατορία των πολλών και την καταπίεση σε βάρος των μειοψηφιών.
Αυτό το όριο ανάμεσα στη δημόσια σφαίρα και την ιδιωτική, που πρώτη ανέδειξε η φιλελεύθερη αντίληψη, είναι το στοιχείο-κλειδί που δίνει σήμερα σε μας τη δυνατότητα να εξετάσουμε εκ νέου τη σχέση ανάμεσα στη δημόσια σφαίρα και το οικονομικό πεδίο. Γιατί, ενώ στην ιδιωτική σφαίρα η διαφορετικότητα της προτίμησης πρέπει να γίνεται σεβαστή, στη δημόσια σφαίρα οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται πλειοψηφικά. Άρα, το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι αν το πεδίο της οικονομίας εντάσσεται στη δημόσια σφαίρα ή στην ιδιωτική.
Σίγουρα, το πως θα ξοδέψει κανείς τα χρήματά του εξαρτάται και από τις προσωπικές του επιλογές. Είναι πιθανό να ισχυριστεί κάποιος ότι δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τις ίδιες ανάγκες. Αυτό είναι εν μέρει σωστό, διότι δεν υπάρχει ομοιογένεια ως προς τις τάσεις, αλλά και από την άλλη, θα πρέπει να δεχτούμε ότι ως άνθρωποι έχουμε όλοι κάποιες κοινές ανάγκες (τροφή, στέγη, υγεία κτλ.) Ανεξάρτητα από όλα αυτά, πρέπει να συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι ο πλούτος που παράγεται στην κοινωνία είναι αποτέλεσμα σύμπραξης πολλών ανθρώπων με διαφορετική θέση στον καταμερισμό της εργασίας. Και βέβαια το μερίδιο του καθενός επί του συνολικού πλούτου στην κοινωνία δεν εξαρτάται τόσο από την αποδοτικότητα της ατομικής ή της συλλογικής μας προσπάθειας, όσο από τις σχέσεις των ανθρώπων στον καταμερισμό της εργασίας. Είναι κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα σε παραγωγούς, ιδιοκτήτες και ορισμένους ενδιάμεσους με εποπτικό ή ρυθμιστικό ρόλο. Οι σημερινές σχέσεις παραγωγής και διανομής παρουσιάζουν έντονο βαθμό ανισομετρίας, γιατί επιτρέπουν την ιδιοποίηση των αποτελεσμάτων της ξένης εργασίας με αντάλλαγμα ένα τίμημα μικρότερης αξίας. Όταν όμως μιλάμε για σχέσεις, σημαίνει ότι αυτές μπορούν να διευθετηθούν και με δημοκρατικές διαδικασίες, διότι δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με ζήτημα αριθμών. Είναι προφανές λοιπόν ότι το πεδίο της οικονομίας νοούμενο ως πλέγμα σχέσεων παραγωγής και διανομής του συνολικού προϊόντος αναμφίβολα εντάσσεται στη δημόσια σφαίρα.
Οι αποφάσεις που λαμβάνονται στο οικονομικό πεδίο δε μπορούν να αγνοούν την αρχή της πλειοψηφίας για δύο ακόμα λόγους. Πρώτον, επειδή η κάλυψη των βασικών αναγκών για όλους είναι σημαντικό στοιχείο του πολιτισμού μας. Δεύτερον, επειδή η κάλυψη των επιμέρους αναγκών εξαρτάται και από την αγοραστική δύναμη του καταναλωτή, που σχετίζεται με τις παραπάνω ανισότητες στις σημερινές συνθήκες. Για την Αριστερά λοιπόν, η διεύρυνση της δημοκρατίας σε όλη τη δημόσια σφαίρα που φυσικά περιλαμβάνει και την οικονομία είναι ο δρόμος που οδηγεί στο σοσιαλισμό. Είναι ένα στοίχημα που η Αριστερά πρέπει να κερδίσει, αν ο στόχος είναι ένα οικονομικό μοντέλο βασισμένο στις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας.
Η διεύρυνση της δημοκρατίας πέρα από τα όρια της πολιτικής σφαίρας στο πεδίο της οικονομίας είναι ένα κρίσιμο σημείο καμπής. Διότι η επέκταση και στην ιδιωτική σφαίρα της αρχής της πλειοψηφίας θα καταργούσε κάθε έννοια δημοκρατίας και θα οδηγούσε στον ολοκληρωτισμό και την πλήρη ομοιομορφία. Από κει και πέρα η «ανοικτή» κοινωνία είναι μία πρόκληση που οι υπέρμαχοι της ελευθερίας σήμερα και στο μέλλον καλούνται να αντιμετωπίσουν με αίσθημα ευθύνης και συνείδησης των πιθανών δυσκολιών.
Οι κυρίαρχες πολιτικές στην Ευρώπη σήμερα είναι περιοριστικές και βασίζονται στο δόγμα της λιτότητας για τους πολλούς. Ο κοινωνικός ιστός αδυνατίζει επικίνδυνα, τα δημοκρατικά μας αντανακλαστικά ατονούν και είναι βέβαιο πως η υποβάθμιση των κοινωνικών δικαιωμάτων θα συμπαρασύρει και τις τυπικές ελευθερίες (πολιτικές-ατομικές) αν παραμείνουμε απαθείς. Σε μία ανοικτή και δημοκρατική κοινωνία όμως πρέπει να δίνεται έμφαση στα κοινωνικά δικαιώματα, να προωθείται ο εκδημοκρατισμός της διοίκησης και των οικονομικών λειτουργιών στην κοινωνία με την προσθήκη θεσμών της άμεσης δημοκρατίας και της αυτοδιαχείρισης στους χώρους εργασίας. Πρέπει επίσης να μην απαξιώνονται οι λεγόμενες «τυπικές» ελευθερίες. Η ατυχής έκβαση των σοσιαλιστικών πειραμάτων κατά τον 20ο αιώνα οφείλεται και στην υποτίμηση ορισμένων θεμελιωδών ατομικών και πολιτικών ελευθεριών.
Η ιστορική εμπειρία στην Ευρώπη δείχνει ότι σε περιόδους κρίσης επανεμφανίζονται η μισαλλοδοξία και ο ρατσισμός, ο εθνικισμός και η ξενοφοβία. Η ευθύνη των εκπαιδευτικών στα σχολεία, όπου πλάθονται οι προσωπικότητες των νέων ανθρώπων, δεν είναι αμελητέα. Η δημοκρατική αγωγή συχνά παραμερίζεται προς όφελος των γνωστικών αντικειμένων. Το ωρολόγιο πρόγραμμα του σχολείου κατακλύζεται από μαθήματα που χρειάζονται βέβαια στην προετοιμασία των μελλοντικών επιστημόνων, αλλά δε μας εκπαιδεύουν ως αυριανούς πολίτες. Οι νέοι μαθαίνουν να ταυτίζουν τη δημοκρατία με τους τύπους, τα πρόσωπα, τα εξωτερικά γνωρίσματα, τους θεσμούς. Όταν οι θεσμοί και τα πρόσωπα αποτυγχάνουν, οι νέοι απλώς ρίχνουν το φταίξιμο στη δημοκρατία και την περιφρονούν. Δεν αντιλαμβάνονται το ουσιαστικό περιεχόμενο της έννοιας κι έτσι συμβάλλουν στον εκφασισμό της κοινωνίας. Δεν αντιλαμβάνονται δηλαδή τη δημοκρατία ως ένα εξελισσόμενο σύστημα δικαιωμάτων (κοινωνικών-πολιτικών-ατομικών) που παρέχει τουλάχιστον έναν οδηγό, ένα βιώσιμο μοντέλο συνύπαρξης, για να ρυθμίσουμε τις ζωές μας, όσο μπορούμε καλύτερα, χωρίς να γινόμαστε άδικοι ή ανελεύθεροι και καταπιεστικοί.
Αν τα πράγματα φαίνεται να πηγαίνουν άσχημα, θα πρέπει να ξέρουμε τι φταίει. Σίγουρα πάντως το τρίπτυχο των δημοκρατικών δικαιωμάτων δεν έβλαψε ποτέ κανένα και αν κάποιοι νιώθουμε ότι οδηγηθήκαμε στο περιθώριο της κοινωνίας, η λύση είναι να ενισχύσουμε τα δικαιώματα, να αγωνιστούμε για να καταστούν ενεργά και όχι να τα καταργήσουμε. Τα προβλήματα των πολλών λύνονται με περισσότερη δημοκρατία, όχι με λιγότερη. Αυτό ακριβώς είναι ξανά το διακύβευμα της εποχής μας. Ανοικτή και δημοκρατική κοινωνία ή ολοκληρωτισμός και σκοταδισμός;
|
 | | | | | | | | Στατιστικά στοιχεία | | | | | Σχόλια: 2
Στα αγαπημένα: 0
| | | | | | | |
|
